Spis rzeczy

• Średniowiecze i początki Gębic
• Czasy nowożytne
• Okres zaborów
• Dwudziestolecie międzywojenne
• II wojna światowa i współczesność
• Opracowania historyczne do pobrania

Średniowiecze i początki Gębic

Najstarsze odkryte ślady osadnictwa na terenie dzisiejszych Gębic sięgają wczesnego średniowiecza. W ogrodzie proboszczowskim odkryto grodzisko datowane na VII – XII w. n.e. Wzniesienie (zwane „szwedzkim szańcem”), na którym jest ono położone, we wczesnym średniowieczu było otoczone wodą i bagnami. Miało więc dobre warunki obronne. Przy grodzisku rozwinęła się osada, która w końcu XIII w. była jeszcze wsią królewską.

Nie można jednoznacznie określić roku, w którym Gębice otrzymały prawa miejskie. Między 1327 a 1367 r. powstała parafia w Gębicach. Przypuszcza się, że utworzenie parafii mogło być związane z otrzymaniem praw miejskich. Prawdopodobnie Gębice zostały lokowane przez króla Kazimierza Wielkiego przed 1367 r. Kronikarz, Janko z Czarnkowa, użył w 1383 r. w stosunku do Gębic określenia miasto królewskie. Dopiero z roku 1425 zachował się pierwszy wiarygodny dokument, w którym wymieniono skład gębickich władz miejskich.
W połowie XIV w. wytyczono założenie planu miasta z prostokątnym rynkiem położonym dłuższym bokiem równolegle do Noteci, przy którym wg tradycji, nie potwierdzonej w źródłach, zbudowano kościół. Za to źródła wspominają o ratuszu, lecz do tej pory nie odnaleziono miejsca jego lokalizacji.

W związku z pożarem miasta, król Władysław Jagiełło w 1429 r. zwolnił mieszczan od płacenia targowego i opłat celnych na terenie królestwa. Król Jagiełło bywał w Gębicach stosunkowo często. Nadał też miastu prawo do cotygodniowego targu i jarmarku w dniu św. Filipa i św. Jakuba. Rajcowie gębiccy zabiegali u następnych władców o większą liczbę jarmarków. Od 1635 r. w mieście odbywały się 4 jarmarki rocznie, a targ tygodniowy co poniedziałek.

Ze względu na położenie Gębic przy szlaku futrzanym, prowadzącym z Rusi i Litwy do Niemiec, w mieście działał cech kuśnierzy. Zachował się statut tego cechu z 1446 r. Z 1463 r. pochodzi wzmianka o cechu sukienników, a z 1472 r. wiadomość o foluszu zbudowanym przez sukienników. W tym też czasie miasto zaczęło się dosyć dobrze rozwijać. Świadczy o tym również fakt, iż w 1458 r. wystawiło na potrzeby wojenne króla, kontyngent złożony z 10 żołnierzy (pobliskie Mogilno wystawiło tylko 6). Przed rokiem 1462 został też zbudowany drugi kościół pod wezwaniem Św. Ducha. Ten drewniany kościół ulokowano na przedmieściu, a przy nim szpital, przytułek dla starców, szkołę oraz cmentarz. Niestety, pod koniec XVII w. kościół zapadł się, a szpital przestał istnieć przy końcu XVIII w. Ulicy, która kończy się u krzyża upamiętniającego ten kościół, dano nazwę Św. Ducha.

W XV w. na Akademii Krakowskiej studiowało 6 gębiczan. Jeden z nich, Klemens Zagajewski, został wykładowcą i dziekanem wydziału nauk wyzwolonych tejże uczelni. Był on synem szlachcica, który stracił ziemię i musiał zamieszkać w mieście. Pierwsze nauki pobierał w szkole parafialnej w Gębicach, a następnie prawdopodobnie w szkole katedralnej w Gnieźnie. Wczesna śmierć, w wieku 44 lat, przerwała jego dobrze rozwijającą się karierę naukową.

Jako miasto królewskie, poprzez nadania i zastawy, Gębice przechodziły od połowy XV w. z rąk do rąk, coraz to nowych dzierżawców. Między innymi były dzierżawione przez Leszczyców, Sulimów z Oporowa, a w okresie przedrozbiorowym przez Antoniego Kossowskiego z Głogowa, generała Wojsk Polskich. Po przejęciu miasta przez Oporowskich nastąpiła stagnacja w jego rozwoju. Oprócz tego zmieniła się sieć dróg. Skończył się tranzyt towarów jako jeden z ważnych źródeł rozwoju miasta.

Czasy nowożytne

Na przełomie XV i XVI w. zbudowano z cegły kościół farny p.w. św. Mateusza (do 1578 r. św. Macieja). Jego fundatorami byli Sulimowie z Oporowa. Konsekracji świątyni dokonano w 1516 r. Jest to budowla trzynawowa z niższym i węższym prezbiterium. Zachowała się wzmianka z 1582 r.(opis wizytacji archidiakona włocławskiego), wg której w zachodniej części świątyni znajdowała się wieża. Wieżę tę rozebrano w 1837 r. Prawdopodobnie wzorem dla fary gębickiej była wcześniejsza fara w Bydgoszczy. Pewne cech architektoniczne zbliżają ją do kościołów w Wielkopolsce.

Przy końcu XVI w. Gębice liczyły już 700 mieszkańców. W początkach XVII w. miasto nadal jeszcze rozwijało się, ale ucierpiało na skutek „morowego powietrza” w 1627 r. Ubyło mieszkańców, spaliły się 4 kramy miejskie, młyn wodny na rzeczce Kijanicy opustoszał. Przyszły jednak jeszcze gorsze czasy dla miasta – „potop szwedzki”. Po nim liczba mieszkańców drastycznie zmalała do 20 osób w 1661 r. Do ruiny Gębic przyczyniły się również wojny północne w latach 1700 – 1721 i związane z nimi ciągłe przemarsze obcych wojsk, połączone z łupieniem mieszkańców. A oto charakterystyka miasta w źródłach z tego okresu: „miasteczko bardzo zrujnowane, mieszkania liche i puste, gdzieniegdzie dachów nie ma, po większej części inni tylko budy w ziemi mają”.
Powoli jednak miasto zaczęło się dźwigać z ruiny. W latach trzydziestych XVIII w. zaczęto sprowadzać osadników z zachodniej Europy (podobnie jak w całej Wielkopolsce). Pochodzili oni z Nadrenii i Wirtembergii. W 1773 r. osiedlili się tu Holendrzy.

Do 1760 r. patronat nad kościołem w Gębicach miał król. Jednak August III Saski zrzekł się tego prawa na rzecz zakonu norbertanek ze Strzelna, które w latach 1768 - 72 przystąpiły do odnowy i barokizacji świątyni w duchu epoki. W tym działaniu norbertanki poparł dzierżawca miasta gen. Antoni Kossowski.

Okres zaborów

W styczniu 1773 r., w wyniku roszczeń granicznych po I rozbiorze Polski, miasto weszło w skład Prus jako część Okręgu Nadnoteckiego ze stolicą w Bydgoszczy. Liczyło wtedy 224 mieszkańców, w tym 10 rolników, 1 tokarza, 17 sukienników, 7 szewców, 1 piekarza, 1 murarza, 1 kramarza, 1 sitarza, 1 rzemieślnika zajmującego się skręcaniem tytoniu.

Pierwsze panowanie pruskie zakończyło się po rozgromieniu wojsk pruskich przez wojska napoleońskie w 1806 r. W Poznańskiem wybuchło powstanie przeciwko Prusakom. Gębice przystąpiły do powstania po ogłoszeniu w Bydgoszczy akcesu ziem Okręgu Nadnoteckiego. Niestety, po upadku Napoleona w 1815 r., Kongres Wiedeński ustalił nowy porządek w Europie. Na mocy jego postanowień Wielkopolska i część Kujaw dostały się ponownie pod panowanie pruskie. W miejsce Obwodu Nadnoteckiego utworzono Rejencję Bydgoską, która weszła w skład Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Prusacy utworzyli wtedy nową sieć powiatów. 1 stycznia 1818 r. powołano do życia powiat mogileński w granicach, którego znalazły się Gębice liczące 438 mieszkańców.

Na początku Polacy w Prusach mieli duże swobody i korzystali z faktu, iż państwo pruskie było jednym z najnowocześniejszych państw i społeczeństw w Europie. Namiestnikiem Wielkiego Księstwa Poznańskiego został książę Antoni Radziwiłł, język polski był językiem oficjalnym w szkołach, urzędach i sądach. Po Powstaniu Listopadowym, w 1831 r., państwo pruskie ograniczyło swobody Polaków. Zniesiono urząd polskiego namiestnika i skonfiskowano majątki szlachty pomagającej powstańcom. W 1848 r. po Wiośnie Ludów, zlikwidowano Księstwo, a w jego miejsce utworzono Provinz Posen (Prowincję Poznańską), do której Gębice należały do 31 grudnia 1918 r.

Gębiczanie zawsze odpowiadali czynem na sankcje zaborcy. W 1846 r. powstała w mieście Liga Polska, organizacja, która broniła spraw polskich na drodze jawności i legalności. W 1848 r. (Wiosna Ludów) zawiązał się Komitet Narodowy, któremu przewodniczył burmistrz Gerlach. Pod miastem zaś obóz utworzył Ludwik Mierosławski. Mieszkańcy, z racji położenia miasta przy granicy z Królestwem Polskim, brali udział w akcjach kupowania i magazynowania broni dla powstańców z zaboru rosyjskiego.

Oprócz katolików swoje świątynie mieli również przedstawicieli innych wyznań. W II połowie XVIII w. swój zbór zbudowali ewangelicy, a w 1830 r. Żydzi postawili synagogę.

W tym czasie w pobliskim Mogilnie działał wybitny Polak, ksiądz Piotr Wawrzyniak, który utworzył tam Związek Spółek Zarobkowych. W Gębicach taką spółkę utworzono w 1895 r. Przyczyniła się ona do obrony polskości miasta udzielając wsparcia finansowego polskim mieszkańcom.

W 1904 r. założono w mieście Polski Związek Zawodowy, który w 1912 r. zorganizował strajk robotników budowlanych. Ważną organizacją patriotyczną popularyzującą sport polski był związek sportowy „Sokół”. Jego gniazdo powstało w Gębicach w 1912 r. Do organizacji patriotycznych należała również Ochotnicza Straż Pożarna powstała w 1895 r. i istniejąca do dziś.

W latach 1906 - 07 stowarzyszenie oświatowo-wychowawcze „Straż” urządzało liczne wiece w odpowiedzi na rosnący nacjonalizm pruski. Również w 1906 r., jako poparcie akcji dzieci z Wrześni, zorganizowano strajk dzieci szkolnych w Gębicach. Dokonało się więc rozbudzenie polskiego życia społecznego i politycznego. Stopniowo też zaczęto wypierać kapitał niemiecki z rynku na rzecz dominacji polskich sił gospodarczych. Ważnym udogodnieniem okazało się połączenie miasta linią kolejową z Mogilnem w 1916 r.

Dwudziestolecie międzywojenne

Na wieść o wybuchu Powstania Wielkopolskiego gębiczanie utworzyli ochotniczy oddział powstańczy, który 1 stycznia 1919 r. wyzwolił miasto bez jednego wystrzału. U progu wolności, w 1920 r., w mieście mieszkało 1338 osób, w tym 1133 Polaków, 178 Niemców i 27 Żydów.

Praca „Sokoła” dała podwaliny pod założenie w 1922 r. Klubu Piłki Nożnej „Noteć”. Klub ten rozwijał kulturę fizyczną na terenie miasta poprzez rozgrywanie licznych meczy towarzyskich i organizowanie imprez sportowych. „Noteć” Gębice istnieje do dnia dzisiejszego.

W 1920 r. utworzono Towarzystwo Śpiewu „Lutnia” upiększające śpiewem wszelkie obchody rocznic i świąt państwowych oraz kościelnych. „Lutnia” wpłynęła na rozwój kultury muzycznej w Gębicach.

W mieście funkcjonowała sześcioosobowa Rada Miejska, której organem wykonawczym był trzyosobowy Zarząd Miasta z burmistrzem na czele. Był tu też posterunek policji, a porządku pilnowało 3 policjantów.

W okresie międzywojennym istniały tu 2 szkoły: polska (katolicka) z ok. 285 uczniami oraz niemiecka (ewangelicka) z 27 uczniami.

Po odzyskaniu niepodległości rozpoczęła się częściowa migracja ludności niemieckiej do macierzystych landów. Mimo to, w latach 20. nastąpiło ożywienie gospodarcze miasta charakteryzujące się powstawaniem nowych warsztatów rzemieślniczych. Jednak w latach 30. nastąpił zastój. Liczba ludności zaczęła spadać, dochody miasta również. Burmistrz miał ciągłe problemy ze ściąganiem podatków. Na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 10 sierpnia 1934 r. w Gębicach zniesiono ustrój gminy miejskiej, a zaprowadzono ustrój gminy wiejskiej. Odtąd rządził tu wójt.

Po dojściu w Niemczech Hitlera do władzy mniejszość niemiecka się zaktywizowała. W 1935 r. miejscowi Niemcy utworzyli Zjednoczenie Niemieckie oraz Partię Młodoniemiecką. Stosunki obu narodowości mimo wszystko układały się poprawnie.

II wojna światowa i współczesność

Po napaści Niemiec na Polskę, od 11 września 1939 r. do 21 stycznia 1945 r., Gębice stały się ponownie częścią Rzeszy Niemieckiej. Był to jeden z czarniejszych rozdziałów w dziejach miejscowości, podobnie jak w dziejach całego kraju. 18 stycznia 1945 r. miejscowi Niemcy się ewakuowali. 21 stycznia żołnierze niemieccy, tuż przed wycofaniem się, spalili magazyn odzieży wojskowej mieszczący się w kościele. Na skutek pożaru zabytkowe wnętrze zostało zniszczone, ale budynek świątyni uratowano. Dnia 22 stycznia do miejscowości wkroczyli żołnierze armii radzieckiej. Gębice wróciły do Polski.

Przed wojną Gębice należały do województwa poznańskiego, po wojnie ponownie znalazły się w tym województwie, lecz na mocy ustawy z 8 czerwca 1950 r. przyłączono je do nowo utworzonego województwa bydgoskiego. Obecnie należą do województwa kujawsko-pomorskiego, ale od początku swych dziejów są częścią północno-wschodniej Wielkopolski.

Irena Tupalska

LITERATURA
1. Gębice. Rozwój historyczny i przestrzenny, Białystok 1988
2. Zrodziła ich Ziemia Mogileńska, Poznań 1997
3. Ratajski G., Mogilno, Poznań 1998

Opracowania historyczne do pobrania

Kliknij prawym przyciskiem myszy i wybierz Zapisz jako lub tym podobną opcję.

Antoni Rólski – wspomnienie o pochodzącemu z Gębic oficerze 5 KDP i uczestnikowi bitwy o Monte Cassino
Apolinary Łagiewski – biografia dowódcy grupy wywiadu AK „Bałtyk 302”
Informacje odnośnie pieczęci Gębic
Jan Draheim, burmistrz Gębic w latach 1919 – 1932
Jerzy Mroziński, ostatni burmistrz Gębic
Legenda Legenda o Gębicach
Leon Jóźwiak – powstaniec wielkopolski i uczestnik bitwy o Monte Cassino
Pochodzenie herbu Gębic
Roman Wiese – biografia przywódcy oddziału powstańczego z Gębic
Spis duszpasterzy gębickiej parafii, od 1367 r. po czasy współczesne
Stefan Kluczykowski – wspomnienia wojenne mieszkańca Gębic i żołnierza 5 KDP, który brał udział w bitwie o Monte Cassino
Życiorys Klemensa z Gębic, profesora Akademii Krakowskiej
Życiorys prof. Bratkowskiego, naukowca pochodzącego z Gębic

Listy pomordowanych oraz poległych bohaterów, które są wyryte na tablicach znajdujących się w Mauzoleum Bohaterów Parafii Gębickiej. Tym ostatnim jest kaplica cmentarna z 2. połowy XIX w.
Lista gębickich parafian poległych w latach 1914-20
Lista osób pomordowanych w czasie II wojny światowej, których prochy zostały złożone w Mauzoleum

Kalendarium gębickie
Kalendarium gębickie – styczeń

Kalendarium gębickie – luty

↑ W GÓRĘ